"ΟΦΕΛΤΗΣ"

Μαρία Χατζηγαβριήλ  (ΙΣΑ 1ο έτος)

Σημαντικός για την ιστορία της Λευκωσίας αρχαιολογικός χώρος, ανακαλύφθηκε τον Αύγουστο του 2004 κατά την διάρκεια εργασιών στο χώρο ανέγερσης του καινούριου κτιρίου του Ανωτάτου Δικαστηρίου Κύπρου. Συγκεκριμένα ο χώρος βρίσκεται μεταξύ του αρχοντικού «Πούλια» και του καινούριου κτιρίου του Δικαστηρίου στην εντός των τειχών πόλη. (εικ. 1,2)

Περιλαμβάνει το μεσαιωνικό γυναικείο μοναστήρι του Αγίου Θεοδώρου, που ιδρύθηκε το 1244 μ.Χ. από την Αlice de Μontbeliard και ανήκε στο Λατινικό μοναστικό Τάγμα των Κιστερκιανών, καθώς και μια ενεπίγραφη ταφική πλάκα, η οποία μας βοηθά να αποκαταστήσουμε το ιστορικό περίγραμμα των αρχιτεκτονικών λειψάνων. Επίσης, περιλαμβάνει μια γυναικεία εγχάρακτη μορφή που πλαισιώνεται από επιγραφή, η οποία αναφέρεται στην Plaisance de Giblet, ηγουμένη του γυναικείου μοναστηριού (εικ. 6). Στις γραπτές πηγές γίνεται αναφορά στην ημερομηνία του θανάτου της, αλλά και στην Αlice de Μontbeliard, σύζυγο του Φιλίππου των Ιβελίνων, ο οποίος ήταν αντιβασιλέας του Βασιλείου της Κύπρου μετά το θάνατο του Βασιλιά Ούγου του Α΄. Ίδρυσε το μοναστήρι για την κόρη της Μαρίας των Ιβελίνων, η οποία υπήρξε και η πρώτη του ηγουμένη.

Η Κύπρος στα χρόνια της Φραγκοκρατίας αποτέλεσε γέφυρα συνάντησης του δυτικού πολιτισμού με τη βυζαντινή παράδοση. Έτσι στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της περιόδου κυριαρχούσαν τρεις βασικοί αρχιτεκτονικοί ρυθμοί που εξέφραζαν την κοινωνικοπολιτική κατάσταση και τη θρησκευτική συνείδηση των κατοίκων: ο βυζαντινός, ο γοτθικός και ο φραγκοβυζαντινός κυπριακός ρυθμός ο οποίος ήταν αποτέλεσμα του δεσίματος του βυζαντινού και του γοτθικού ρυθμού. Όμως δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τον αρχιτεκτονικό ρυθμό του συγκεκριμένου μοναστηριού. Το μοναστήρι καταστράφηκε το 1567, όταν οι Ενετοί προχώρησαν στο σχεδιασμό των καινούριων τειχών της Λευκωσίας.

(εικ.3)Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως μόνο ένα μικρό μέρος του κτιριακού συμπλέγματος του μοναστηριού. Έχει αποκαλυφθεί μια εσωτερική αυλή ορθογώνιας κάτοψης 22x18 μέτρων, όπως επίσης και οι στοές που την περιέβαλαν. Εφαπτόμενο στον ανατολικό τοίχο της αυλής εντοπίστηκε το κτίσμα της κυκλικής κρήνης και ο πήλινος αγωγός για τη διοχέτευση του νερού. Παράλληλα, η ανασκαφή στο μοναστήρι του Αγίου Θεοδώρου έχει αποκαλύψει μέρος των νότιων δωματίων που επικοινωνούσαν με την αντίστοιχη στοά. Παρόλο που η λειτουργία του δεν έχει εξακριβωθεί, τα ευρήματα (κλίβανοι, άψητος πηλός) παραπέμπουν σε εργαστηριακή χρήση. Το μεσαιωνικό μοναστήρι του Αγίου Θεοδώρου ήταν κατασκευασμένο από πηλό και λίθους. Η χρήση του ήταν καθαρά για θρησκευτικούς σκοπούς, στοιχείο που παραπέμπει στο θρησκευτικό χαρακτήρα της Κύπρου εκείνη την εποχή. (εικ. 4,5)

Η ενσωμάτωση του αρχαιολογικού χώρου στο νέο κτίριο συμβολίζει τη συνέχιση της ιστορίας της παλιάς και της νέας πόλης της Λευκωσίας, αφού η θέση του κτιρίου βρίσκεται στο όριο της εντός των τειχών και της εκτός αυτών πόλης. Ο τρόπος αποκατάστασης του αρχαιολογικού χώρου, παρά το περιορισμένο του μέγεθος, αποδεικνύει το σεβασμό που επιδείχθηκε στην ιστορική και αρχαιολογική του αξία. Αποτελεί μέρος ενός συνόλου μνημείων που έχουν μεγάλη πολιτιστική σημασία για την πόλη της Λευκωσίας. Είναι ενσωματωμένος αισθητικά και λειτουργικά μέσα στο συνολικό περιβάλλον του νέου κτιρίου. Η ενσωμάτωση αφορά τόσο στα υλικά κατασκευής του σκέπαστρου για την προστασία και ανάδειξη των αρχαίων, όσο και στον τρόπο πρόσβασης και θέασης του αρχαιολογικού χώρου. Η χρήση σκέπαστρου μεταλλικής κατασκευής με υαλοπίνακες για την κάλυψη των αρχαιολογικών ευρημάτων που βρίσκονται δίπλα από το νέο κτίριο κρίθηκε σκόπιμη για τη θέαση των αρχαίων και σχετίζεται με τη δυνατότητα εγκαθίδρυσης μιας άμεσης οπτικής σχέσης με αυτά. Τα αρχαιολογικά ευρήματα αναδεικνύονται χάρη στο φυσικό φως, το οποίο μεταβάλλεται διαρκώς κατά τη διάρκεια της ημέρας σε συνδυασμό με τη διαφάνεια που προσδίδει το γυαλί. Ακόμα, το γυαλί είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να αντέχει στις κλιματολογικές αλλαγές και να προστατεύει τα ευρήματα από την ατμοσφαιρική ρύπανση. Επιπρόσθετα, ο ξύλινος διάδρομος που διαπερνά το χώρο εξασφαλίζει την άμεση θέαση των ευρημάτων, αποτελώντας ταυτόχρονα πρόσβαση στο πίσω μέρος του κτιρίου. Όλα αυτά χωρίς να έρχονται σε αντιπαράθεση με το νέο κτίριο. Αντίθετα, αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του και φαίνονται πλήρως ενσωματωμένα σε αυτό. Όμως παρόλο που η εκτεταμένη χρήση του γυαλιού επιτρέπει τη θέαση του αρχαιολογικού χώρου από όλες σχεδόν τις πλευρές του, η έλλειψη ενημερωτικής πινακίδας στο συγκεκριμένο χώρο που να παρέχει τις σχετικές πληροφορίες, κάνει πολλούς επισκέπτες να αγνοούν την ύπαρξη του και ο χώρος περνά απαρατήρητος. Η αφίσα με τις πληροφορίες για τον αρχαιολογικό χώρο που τοποθετήθηκε στη γέφυρα που συνδέει το Δικαστήριο με το αρχοντικό «Πούλια» δεν συμβάλλει προς το σκοπό αυτό. Επίσης, η έλλειψη νυχτερινού φωτισμού είναι ακόμα ένα αρνητικό στοιχείο που θα μπορούσε να συμβάλει στην προσπάθεια ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Η προσπάθεια ένταξης ενός αρχαιολογικού χώρου, μάρτυρα άλλων εποχών της Λευκωσίας σε μια αρχιτεκτονική σύνθεση με σύγχρονα υλικά και τρόπους κατασκευής ήταν μια πρόκληση για τον αρχιτέκτονα που προσπάθησε να μην συνθλίψει τον αρχαιολογικό χώρο και να μην τον εξαφανίσει ανάμεσα στον όγκο και την κλίμακα του αρχοντικού «Πούλια» και του νέου κτιρίου του Δικαστηρίου. Το μεγάλο σύνολο που δημιουργήθηκε περιλαμβάνοντας τον αρχαιολογικό χώρο, σε μια περιοχή της Λευκωσίας που κινδύνευε από αισθητική και λειτουργική υποβάθμιση λόγω της γειτνίασης με την «Πράσινη Γραμμή», έχει ενταχθεί αρμονικά στον ιστό της πόλης αναβαθμίζοντας ταυτόχρονα την περιοχή.

Γενικότερα οι βασικοί στόχοι κατά την αξιοποίηση ενός μνημείου σε μια σύγχρονη πόλη είναι η προστασία της υλικής του υπόστασης με παράλληλη διαφύλαξη της ιστορικής και συλλογικής μνήμης, η λειτουργία του σαν δημόσιος χώρος, η ένταξη του στην καθημερινή ζωή των κατοίκων και η σύνδεση του με το περιβάλλον. Είναι σημαντικό να προστατεύονται όχι μόνο τα ίδια τα μνημεία, αλλά και το περιβάλλον τους και ιδιαίτερα τα στοιχεία του φυσικού τοπίου που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην απόφαση χωροθέτησης του μνημείου στη συγκεκριμένη περιοχή.

Παρόλο που κάθε μνημείο είναι διαφορετικό και πρέπει να αντιμετωπίζεται ξεχωριστά, υπάρχουν κάποιες γενικές αρχές πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων για την ενεργοποίηση του χώρου ώστε να επιτευχθεί η οργανική του επαφή με τον κάτοικο ή επισκέπτη της πόλης. Αρχικά η δημιουργία αρχαιολογικών πάρκων και τόπων αρχαιολογικής και ιστορικής αξίας, η δημιουργία αρχαιολογικών διαδρομών και περιπάτων και η δημιουργία διόδων μέσα από τα μνημεία ώστε να αποτελέσουν διαδρομές της πόλης και να εντάξουν τους αρχαιολογικούς χώρους στην καθημερινότητα. Επίσης ο σχεδιασμός του περιβάλλοντος χώρου των μνημείων πρέπει να αποτελεί δημόσιο χώρο για να επιτρέπει την ευκολότερη πρόσβαση και επαφή και να προσελκύει τους κατοίκους, δίνοντας τρόπους οικειοποίησης με συγκεκριμένες λειτουργίες. Ακόμη συστήνεται η επανάχρηση των μνημειακών χώρων με λειτουργίες παρόμοιες της αρχικής ή νέες ανάλογα με το είδος του μνημείου καθώς και η διοργάνωση εκδηλώσεων και πολιτιστικών δραστηριοτήτων μέσα σε αυτούς.

Όμως η ανάδειξη μνημείων αντιμετωπίζει συχνά προβλήματα. Καταρχήν η διατήρηση των μνημείων χρειάζεται χώρο. Οι αρχαιολογικοί χώροι «κοστίζουν» σε γη με αποτέλεσμα μερικές φορές να είναι εξαιρετικά δυσχερής η διατήρηση και ανάδειξή τους και όταν πρόκειται για ερείπια τότε περιορίζεται η δυναμική τους στη σημερινή αποσπασματική τους μορφή με αποτέλεσμα να τους αφαιρείται η σημασία και ο διαχρονικός χαρακτήρας τους.

Ένα σημαντικό παράδειγμα ένταξης μνημείων στο σύγχρονο ιστό της πόλης είναι το νέο Μουσείο Ακρόπολης στην Αθήνα. Η ένταξη του αρχαιολογικού χώρου στο χώρο του νέου μουσείου αλλά και στο ευρύτερο αστικό περιβάλλον αποτελεί μια πρωτοποριακή πρόταση ενσωμάτωσης της τοπικής ανασκαφής στο Μουσείο ώστε να αναδειχθούν τα αρχαιολογικά ευρήματα σαν ένα μουσειακό έκθεμα. Τα απλά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στο εσωτερικό, μάρμαρο, γυαλί και τσιμέντο δημιουργώντας το διαφανές δάπεδο, παρέχουν τη δυνατότητα στον επισκέπτη να βλέπει ταυτόχρονα τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Παρθενώνα στο Νέο Μουσείο και την τοπική ανασκαφή. Το ίδιο γίνεται με τη χρήση του φυσικού φωτός διαμέσου των μεγάλων γυάλινων επιφανειών που τοποθετούν το μουσείο σε άμεση οπτική επαφή με την ευρύτερη αρχαιολογική ζώνη. Σημείο αμφιλεγόμενο είναι το θέμα της οικοδόμησης πάνω σε ανασκαφές και η κατασκευή του μουσείου πάνω στον αρχαιολογικό χώρο, μεταξύ του βράχου της Ακρόπολης και του σύγχρονου αστικού ιστού. Όμως, η συνολικά 2500 τμ. ανασκαφή που συνεχίζεται κάτω από το Μουσείο, με τους δρόμους και τις δεξαμενές, καθώς και οι 92 κολόνες που θεμελιώθηκαν προσεκτικά μέσα σε αυτήν και στηρίζουν το κτίριο, δημιουργούν την αίσθηση ανοιχτού περιβάλλοντος, αφού τα περισσότερα εκθέματα ήταν στημένα στην αρχαιότητα στο ύπαιθρο δημιουργώντας ένα μοναδικό συνδυασμό αρχαιολογικού χώρου και μουσείου.