Ενάλια Αρχαιολογία

Ενάλια Αρχαιολογία: Συνέντευξη

Φωτεινή Κωσταντίνου (ΙΣΑ 3ο έτος)

Η ενάλια αρχαιολογία, προκαλεί το ενδιαφέρον και την περιέργεια πολλών που είτε ασχολούνται με την αρχαιολογία είτε όχι. Η περιπέτεια και η επαφή με την θάλασσα, νομίζω πως δημιουργούν αυτό το ενδιαφέρον στον κόσμου για τα μυστήρια που κρύβονται στο βυθό. Τι πραγματικά ξέρουμε όμως για αυτό τον κλάδο της αρχαιολογίας και πόσο έχει αναπτυχθεί στην Κύπρο; Η κα Στέλλα Δεμέστιχα, καθηγήτρια Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιό μας, απάντησε πρόθυμα στις ερωτήσεις μας για την δουλειά που κάνει με την ομάδα της στον Μαζωτό και στα Νησιά του Πρωταρά.

Τώρα εργάζεστε στον Μαζωτό; Απ’ ότι ξέρουμε σταμάτησε η ενάλια ανασκαφή για το καλοκαίρι που πέρασε.

- Το καλοκαίρι που πέρασε δεν πήγαμε στον Μαζωτό, πήγαμε στα Νησιά, σ’ ένα άλλο ναυάγιο στον Πρωταρά, στο οποίο άρχισε μια ανασκαφή συστηματική που και αυτή θα συνεχιστεί αλλά όχι κάθε χρόνο. Δε θα πηγαίνουμε κάθε κάθε χρόνο στον ίδιο χώρο. Αυτό έχει αποφασιστεί όπως ίσως ξέρετε γιατί όλες οι υποβρύχιες δραστηριότητες της Ερευνητικής Μονάδας Αρχαιολογίας, είναι κάτω από την ομπρέλα του εργαστηρίου ενάλιων αρχαιολογικών ερευνών, το οποίο έχει διάφορες δραστηριότητες. Είναι λοιπόν επιθυμία να μπορούν να συμμετέχουν περισσότεροι φοιτητές του Πανεπιστημίου στις έρευνες. Το ναυάγιο του Μαζωτού είναι βαθιά και δύσκολη ανασκαφή και θέλει για τη συμμετοχή ειδικά πτυχία, που συνήθως οι φοιτητές μας δεν έχουν, κυρίως προπτυχιακοί. Για αυτό θέλουμε να αρχίσουμε καινούριες έρευνες, οι οποίες θα δίνουν την ευκαιρία σε προπτυχιακούς φοιτητές να πάρουν μέρος σ’ αυτές.

Μέχρι τώρα ποιό ήταν το δυναμικό της ομάδας σας;

- Έχουμε πολλούς εθελοντές Κύπριους και ξένους δύτες και αρχαιολόγους. Οι φοιτητές που συμμετείχαν μέχρι τώρα είναι διδακτορικοί π.χ. Εύη Καρυδά και Άννα Δημητρίου. Οι προπτυχιακοί που έπαιρναν μέρος στην έρευνα ήταν στις διαδικασίες εκτός νερού, γιατί η υποβρύχια αρχαιολογία δεν είναι μόνο η ανασκαφή στο νερό, αλλά η επεξεργασία των δεδομένων και η τεκμηρίωση των ευρημάτων γίνονται πάνω στο σκάφος.

- Είναι η πρώτη ενάλια έρευνα στον Μαζωτό που την αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου η Κύπρος;

- Ναι, ο Μαζωτός είναι η πρώτη και τα νησιά στον Πρωταρά η δεύτερη.

- Το φορτίο του πλοίου που έχει βρεθεί στον Μαζωτό είναι μεγάλο; Πόσοι αμφορείς το αποτελούν;

- Δεν είναι τεράστιο σε σχέση με άλλα ναυάγια. Σε αυτό υπάρχουν περίπου 500 αμφορείς και υπολογίζουμε να μετέφερε γύρω στους 800. Το Κερύνεια μετέφερε 400, περίπου το μισό φορτίο απ’ αυτό του Μαζωτού. Έχει βρεθεί ναυάγιο της κλασικής περιόδου, πιο παλιό από αυτό του Μαζωτού (στον 5ο αιώνα ενώ ο Μαζωτός στον 4ο αιώνα), στην Αλόννησο της Ελλάδας, το οποίο υπολογίζεται ότι μετέφερε 4000 αμφορείς. Ρωμαϊκά ναυάγια που ανασκάφηκαν υπολογίζεται ότι μετέφεραν 6000 αμφορείς. Έτσι ο Μαζώτος θεωρείται πλοίο της μεσαίας κατηγορίας και είχε το κατάλληλο μέγεθος ώστε να μπορεί να κάνει το ταξίδι από τη Χίο στην Κύπρο. Δεν έκανε δηλαδή τοπική μεταφορά, αλλά ένα μεγάλο ταξίδι.

- Τι το ξεχωριστό έχετε εντοπίσει σε αυτό το ναυάγιο;

- Το ναυάγιο της Κερύνειας τί το ξεχωριστό είχε και είναι ένα από τα σημαντικότερα σε ολόκληρη τη Μεσόγειο; Η διατήρηση του σκαριού και η συντήρησή του έγινε μια από τις έρευνες αναφοράς σε σχεδόν παγκόσμιο επίπεδο στην ενάλια αρχαιολογία. Το ναυάγιο του Μαζωτού δεν είναι μοναδικό, αλλά από το Κερύνεια μέχρι τώρα δεν έχουν βρεθεί άλλα πολύ καλά διατηρημένα κλασικά ναυάγια στην Ανατολική Μεσόγειο. Επομένως η διατήρηση του ναυαγίου του Μαζωτού, διότι όπως και το ναυάγιο της Κερύνειας, είναι βυθισμένο σε επίπεδο βυθό και όπως φαίνεται διατηρεί το σχήμα του πλοίου χωρίς να έχει διαταραχθεί καθόλου. Είναι όμως πολύ πιο βαθιά από το Κερύνεια για αυτό η ανασκαφή είναι πιο αργή και δύσκολη. Αλλά όπως ξέρετε και στην στεριά και στην θάλασσα η αρχαιολογία προσπαθεί να απαλλαγεί από την ανάγκη να εντυπωσιάσει – παρ’ όλο που τον τελευταίο καιρό δεν είναι έτσι. Όλα τα ευρήματα είναι σημαντικά, κάθε θέση είναι σημαντική και όταν είναι και εντυπωσιακή είναι ακόμα καλύτερα. Η Γαλλία ήταν μια από τις πρώτες χώρες που ανέπτυξαν ενάλια αρχαιολογία, όταν ο Κουστώ ανακάλυψε την συσκευή της αυτόνομης κατάδυσης. Έτσι από την Γαλλία ξεκίνησε η ιστορία της κατάδυσης όπως την ξέραμε μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Εκεί έχουν ανασκαφεί πολλά Ρωμαϊκά ναυάγια και επειδή είναι πολλά είναι σε θέση οι αρχαιολόγοι να βγάλουνε συμπεράσματα για την ναυπήγηση των Ρωμαϊκών χρόνων. Αν είχανε σκάψει μόνο δύο δεν θα ήταν σίγουροι οι ερευνητές ότι αυτά είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα. Με αυτή λοιπόν την έννοια και τα δύο ναυάγια και στον Πρωταρά και στον Μαζωτό είναι πολύ σημαντικά το κάθε ένα για τους λόγους του.

- Ένα από τα πιο σημαντικά κεφάλαια μιας ανασκαφής είναι το θέμα της συντήρησης. Εσείς πως αντιμετωπίζεται αυτό το θέμα; Ποιος αναλαμβάνει την συντήρηση των ευρημάτων που αναδύονται;

- Από την αρχή της έρευνας έχουμε συμφωνήσει με το τμήμα Αρχαιοτήτων να αναλάβει την συντήρηση των ευρημάτων.

- Δηλαδή δημιουργήθηκαν εγκαταστάσεις;

- Έχουν στήσει ένα εργαστήριο σε παλιές αποθήκες του μουσείου της Λάρνακας, όπου συντηρούνται τα ευρήματα και εκεί μεταφέρθηκαν τώρα και τα ευρήματα από το ναυάγιο στα Νησιά. Το τμήμα αρχαιοτήτων έχει αναλάβει μια πολύ σημαντική λειτουργία αφού αν δεν είχε εξασφαλιστεί αυτό, αν και θα μπορούσαμε να σκάψουμε, θα καταστρέφαμε το ναυάγιο.

- Τι περιμένετε να εντοπίσετε; Ποιες ενδείξεις έχετε που να δείχνουν ότι διατηρείται μέρος του πλοίου;

- Στον Μαζωτό έχει αποκαλυφθεί ένα κομμάτι του πλοίου και στην πλώρη και στην πρύμνη. Οπότε υπολογίζουμε ότι διατηρήθηκαν και τα 16 μέτρα που μεσολαβούν. Σίγουρα διατηρείται το δεξιά μέρος του πετσώματος περίπου 2 μέτρα σε ύψος ενώ διατηρείται και η καρίνα του πλοίου.

- Μέχρι τώρα προχωράτε με την αφαίρεση των αμφορέων;

- Το πρόγραμμα είναι αυτό, δηλαδή να σκάψουμε το φορτίο μέχρι να αποκαλυφθεί το σκάφος και πιθανόν να ανελκυστεί. Διότι πλέον έχουν αναπτυχθεί διάφοροι μέθοδοι. Η συντήρηση πρέπει να εξασφαλιστεί πρίν αρχίσει η ανασκαφή, διότι δεν είναι εύκολο να φτιαχτεί ένα εργαστήριο συντήρησης για να συντηρηθεί ένα ολόκληρο πλοίο. Επομένως, τώρα η νέα τάση είναι να τεκμηριώνεται ένα ναυάγιο και να θάβεται ξανά μέχρι να εξασφαλιστούν ο χώρος και τα μέσα για να ανελκυστεί. Οι συνθήκες ταφής βέβαια είναι αρκετά περίπλοκες, επειδή διαταράσσονται τα στρώματα και δύσκολα δημιουργούνται οι ίδιες συνθήκες. Στα Νησιά αρχίσαμε ήδη πειραματική μέθοδο κατά χώραν διατήρησης την οποία παρακολουθούμε για να δούμε πως θα εξελιχθεί.

- Το ναυάγιο λειτουργεί ως τεχνητός ύφαλος και πάνω του έχουν αναπτυχθεί διάφορες μορφές θαλάσσιας ζωής – αυτό σας δημιούργησε προβλήματα; Υπήρχαν αντιδράσεις που είχαν σχέση με την καταστροφή του θαλάσσιου περιβάλλοντος;

- Δεν είχαμε ιδιαίτερα προβλήματα, αντίθετα είχε ενδιαφέρον γιατί δουλέψαμε με θαλάσσιους βιολόγους, οι οποίοι ενδιαφέρονται για αυτό που εμείς οι αρχαιολόγοι καταστρέφουμε. Βγάζουμε τις επικαθίσεις από τα αντικείμενα και τις μελετούν οι βιολόγοι. Προσπαθούμε να προάγουμε αυτή την διεπιστημονική έρευνα. Αυτή η δουλειά που είναι πολύ επίπονη και ακριβή θέλουμε να εξυπηρετεί την έρευνα σε όσα περισσότερα επίπεδα γίνεται. Αν και δεν είναι χώρος προστασίας φυσικού περιβάλλοντος ξέρουμε ότι διαταράσσουμε το θαλάσσιο περιβάλλον.

- Όσο αφορά τον εξοπλισμό, πως τον εξασφαλίζετε ;

- Η έρευνα στον Μαζωτό ξεκίνησε με την υποστήριξη ενός μεγάλου χορηγού του Πανεπιστημίου Κύπρου για την ενάλια αρχαιολογία, του ιδρύματος «Θέτις». Το ίδρυμα αυτό, εξασφάλισε τον βασικό εξοπλισμό για την υποβρύχια έρευνα. Το ίδρυμα «Θέτις» τώρα δεν δραστηριοποιείται και έχει δανείσει στο Πανεπιστήμιο τον εξοπλισμό του εργαστηρίου. Πρόσφατα ένα μεγάλο ίδρυμα, το Honor Frost της Βρετανίας, στηρίζει τις δραστηριότητες μας. Υπάρχουν όμως και μικρότεροι χορηγοί. Αυτός είναι ένας συνεχής αγώνας. Δεν μπορούμε να ζητάμε περισσότερα χρήματα από το Πανεπιστήμιο Κύπρου.

- Λόγω του βάθους στο οποίο βρίσκεται το ναυάγιο (45 μέτρα) καταλαβαίνω ότι είναι δύσκολο για τους δύτες να «ενοχλήσουν» το ναυάγιο όπως έγινε στην περίπτωση των Νησιών, υπήρχαν όμως ενδείξεις ότι συλήθηκε μέρος του φορτίου;

-Πριν πάμε σίγουρα είχε συληθεί το ναυάγιο, το γνωρίζουμε από φήμες ότι είχαν απομακρυνθεί αμφορείς. Αλλά όπως είπες, λόγω του βάθους του και της απόστασής του από την στεριά προστατεύτηκε από συστηματική σύληση. Από την στιγμή που άρχισε η έρευνα μια φορά διαπιστώσαμε διατάραξη. Ξέρουμε σίγουρα ότι δύτες πάνε να δούνε το ναυάγιο, αλλά όλοι πλέον γνωρίζουν ότι γίνεται αυτή η συστηματική έρευνα και ένας αρχαιοκάπηλος δύσκολα θα τολμούσε να πάρει κάτι. Επίσης είναι όλα καταγεγραμμένα και θα καταλάβουμε τι λείπει.

- Ο εντοπισμός του ναυαγίου έγινε τυχαία ή μετά από έρευνα;

- Ο εντοπισμός του ναυαγίου δεν έγινε από εμάς αλλά από δύτες. Ο χώρος αυτός ήταν ένας τεχνητός ύφαλος τον οποίο επισκέπτονταν για να ψαρεύουν. Κάποιος ανέφερε την θέση και τελικά και άλλοι δήλωσαν πως στο σημείο υπάρχει ναυάγιο. Ακολούθησε αυτοψία και ψάξαμε την περιοχή για τον αν υπάρχει κάτι άλλο π.χ κομμάτια του πλοίου. Δεν βρέθηκε όμως κάτι. Μετά προχωρήσαμε στην αποτύπωση των επιφανειακών ευρημάτων, έγινε μια δοκιμαστική τομή και το 2010 άρχισε η ανασκαφή.

- Περιγράψτε μας τις δραστηριότητες μια συνηθισμένης μέρας ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα για το πρόγραμμα που ακολουθείτε.

- Ξεκινάμε πολύ πρωί, αν και όχι τόσο νωρίς όσο οι ανασκαφές εδάφους, αφού χρειαζόμαστε αρκετό φως. Η πρώτη μας έγνοια είναι ο καιρός αφού η δουλειά μας εξαρτάται 100% από τον καιρό. Εάν τα καιρικά φαινόμενα είναι κατάλληλα τότε η ομάδα μεταφέρεται στο αγκυροβολημένο σκάφος με μικρότερα ταχύπλοα. Το πρόγραμμα καταδύσεων συνήθως καταρτίζεται την προηγούμενη νύχτα. Πάντα οι καταδύσεις γίνονται σε ζεύγη δηλαδή καταδύονται δύο ή τέσσερα άτομα. Αυτό γίνεται επειδή δεν έχουμε πολλαπλούς αναρροφητήρες, οι οποίοι να δουλεύουν ταυτόχρονα. Ανάλογα με το πρόγραμμα αρχίζουν οι καταδύσεις που χρειάζονται τον εξοπλισμό, την μηχανική υποστήριξη και την ενημέρωση των δυτών. Όταν αρχίζει η διαδικασία ο καθένας έχει τον ρόλο του πάνω στο σκάφος. Καταδύεται το πρώτο ζευγάρι των δυτών και αν έχουμε την δυνατότητα τους παρακολουθούμε μέσω ROV, αν όχι περιμένουμε να βγουν και να μας ενημερώσουν. Με βάση την δική τους ενημέρωση παίρνουμε τις ανάλογες αποφάσεις και έτσι οι επόμενοι ξέρουν τι θα κάνουν και αν πρέπει να ανελκυστούν ευρήματα. Κάθε κατάδυση γράφει το ημερολόγιό της και περνά τα στοιχεία στην βάση δεδομένων, όπως γίνεται και στις ανασκαφές της στεριάς.

- Πόση ώρα διαρκεί περίπου μια κατάδυση;

- Στον Μαζωτό έχουμε αποφασίσει μια κατάδυση να διαρκεί 20 λεπτά στο βυθό. Αλλά με την αποπίεση, την κατάδυση και την ανάδυση διαρκεί περίπου μια ώρα. Αν ο καιρός δεν εξελιχθεί κατάλληλα και αρχίσει να φυσάει πρέπει να φύγουμε. Αυτό βέβαια είναι ένας διαρκής αγώνας δρόμου για να προλάβουμε τον καιρό. Όταν φυσάει σηκώνει κύμματα, τα οποία είναι επικύνδινα για αυτούς που βρίσκονται στην επιφάνει και όχι αυτούς που είναι στον βυθό.

Η ομάδα που δούλεψε στα Νησιά το καλοκαίρι του 2014